Roerige tijden

We leven in roerige tijden. Buiten kondigt zich de lente aan met regens en stormen, sneeuw en hagel. Elk jaar het wonder: na weken van donkerte en kou gaan de dagen lengen. De zon wordt warmer, het groen ontspruit. Binnen bewegen we mee met het spel der elementen: blij zien we uit naar het komende licht, de lichte sfeer van zomerwarmte. Daarop te kunnen vertrouwen maakt ook het staartje winter in maart of april nog draaglijk. Het leven samen met de natuurlijke processen beweegt zich cyclisch, in oneindige herhaling. Elk jaar genieten we van het elementaire geluk van de eerste sneeuwklokjes en krokusjes. We worden gedragen op het ritme van de jaargetijden.

De roerige tijden op het wereldtoneel verdwijnen niet met de lentezon helaas; ze zijn lastiger te dragen voor de gevoelige ziel. We lijken niet echt te leren van de geschiedenis en vallen steeds terug in barbaarse gewoonten van oog om oog, tand om tand.

Een romantische of een rationalistische route naar levensgeluk….

De filosoof Kant was ervan overtuigd dat we door de ontwikkeling van onze rationele vermogens ook maatschappelijke welstand zouden kunnen bereiken. In die vrolijke gedachte van vooruitgang willen wij, als kinderen van de Verlichting, nog steeds graag geloven.

Hier tegenover staat de idee van ‘de edele wilde’ die aan de filosoof Rousseau wordt toegeschreven. Hoe meer beschaving hoe verder we van een leven in harmonie met de natuur en elementair geluk afdwalen…. De mogelijkheid van een ‘primitieve’, natuurlijke en gelukkige staat van zijn klinkt aanlokkelijk en troostrijk!

Heeft één van beide filosofen gelijk?

Is er wel een gelijk? Of hebben we op basis van levensgevoel een keuze te maken tussen een rationalistische of een romantische route naar individueel en gemeenschappelijk levensgeluk?

Als postmoderne wereldburgers hebben we het geloof in ‘grote verhalen’ over verlichting, over het einde der tijden, zelfs de droom van een ware wetenschappelijke theory about everything laten varen. Alleen naïevelingen geloven nog in maatschappelijke utopieën! Ziet een eerlijk oog niet dat oorlog en geweld de constante is van de geschiedenis der mensheid, met tussendoor slechts tijdelijke periode van verzoening en vrede?

Vóór en achter de Bühne

Is er ook nog iets anders te zien op het wereldtoneel? Vóór de Bühne gaat het om het indammen van fundamentalisme, conflicthaarden en ‘de vluchtelingencrisis’; om het bezweren van een volgende economische crisis. Daarachter lijkt er een strijd te woeden of de oude logica’s voor mondiale uitwisseling op economisch, sociaal en cultureel vlak nog wel geldig zijn. We lijken naar een nieuwe munteenheid te zoeken, zowel op economisch als op cultureel, religieus en sociaal vlak!

De neoliberale logica gebaseerd op een schuldeneconomie en de oneindigheid van grondstoffen brokkelt af en er ontstaan alternatieve praktijken. Ook de oude etnocentrische brug met eenrichtingverkeer van het (neo-) kolonialisme heeft haar tijd gehad. Hoe nieuwe bruggen te slaan tussen Noord en Zuid, Oost en West? Hoe kunnen we een nieuwe maat bepalen voor een wederkerige uitwisseling op de verschillende domeinen?

Er is wel de ethische noodzaak tot een nieuwe maatvoering voor handel, voor religieuze tolerantie en culturele diversiteit. Bijvoorbeeld door het voeren van een interculturele en een religieuze dialoog. Maar het ontbreekt vooralsnog aan vertrouwen in zachte krachten en een kritische massa aan bestuurders die politiek en sociaal competent zijn een visie te ontvouwen voor een cultuur van dialoog en bevlogenheid. Het resultaat is politiek gesteggel over ‘het managen’ van conflicten met geruzie over cijfertjes; èn de huidige chaos van geweldhaarden: zowel binnen en tussen staten als over grenzen heen. De ‘nationale democratie’ lijkt een reliqui, een fetisj die haar kracht verloren heeft.

De keuze is even simpel als complex: een ontwikkeling naar een kosmopolitisme en globaal bewustzijn, een sustaine economie en transnationale bestuursvormen voor de mondiale problemen. Geen taak voor het type manager-politicus, omdat ze niet in modellen te vangen valt. Het kosmopolitische speelveld is een nonlineair krachtenveld, een complex samenspel van menselijke en natuurlijke relaties (politiek en ethiek, ecologie en economie). Het onwenselijke alternatief is het speelveld vrijgeven aan ondemocratische belangengroepen en een schimmige krachtenspel van boven- en onderstromen. 

De wolf in ons….

De begeerte naar rijkdom en macht is een belangrijke speler op dit speelveld. Deze is oneindig en zal nooit bevredigd kunnen worden. Het menselijk vernuft zoekt steeds nieuwe uitdagingen en jaagt ‘de technische vooruitgang’ aan. Vanuit de oude logica’s komen er steeds vernuftiger (gewelds)middelen voor het aandrijven van de schuldeneconomie en de geopolitieke machtsstrijd. Reeds eeuwen terug beschreven filosofen het politieke bedrijf haarscherp als de kunst in te spelen op de beeldvorming van de massa. Macchiavelli vergeleek de politieke kunst van de vorst met ‘de leeuw’ -het inzetten van machtsmiddelen- en ‘de vos’, het slim bespelen van onderbuikgevoelens van angst, haat en bijgeloof. Spinoza was het wel met Macchiavelli’s analyse eens, maar wees op de noodzaak van een religie die de beeldvorming in ethische banen leidt.

Het politieke toneel lijkt onveranderd. Toch is er ook iets nieuws onder de zon: naast het bloedige geweld is er veel efficiënter economisch, sociaal en systemisch geweld mogelijk. De menselijke getuigenis legt het af tegen sofi-nummers, banknummers en inlogcodes.  

Liefde of haat of onverschilligheid?

De werkelijkheid is veelkleurig en laat zich niet in monomane reacties vangen. De cynische geesten onder ons hebben genoeg bewijs voor pessimisme en de slechte inborst van de mens. Zij hoeven slechts de knop van het wereldnieuws aan te zetten en triomfantelijk op ‘de feiten’ te wijzen. Zij manen ons tot eerlijkheid om ook de graaier, moordenaar en hater in onszelf te ontdekken.

De idealistische geesten onder ons zien steeds ook een andere kant en wijzen op het bijzondere dat nagenoeg alle religieuze en ethische systemen gebaseerd zijn op de liefde en de goede wil! Steeds zijn er grote leiders in moreel opzicht geweest, zoals Gandhi, Mandela en moeder Theresa. Zij inspireren ons tot op de dag van vandaag. Voor velen maakt hun levende voorbeeld het verschil te kunnen blijven geloven in het goede, te kiezen voor een goede weg in het leven.

De gevaarlijkste geest uit de fles is die van onverschilligheid en dodelijke verstandigheid: als consument, als werknemer of als ondernemer. Veel meer dan dat de menselijke natuur slecht zou zijn of de meerderheid toch meer egoïstisch dan altruïstisch ‘is’. Als we het menselijk gedrag inventariseren, zien we om ons heen zowel afschuwelijke daden van haat en agressie als ontroerende uitingen van liefde en medemenselijkheid.

Het probleem van de grijze massa

Het werkelijke probleem lijkt mij daarom de grijze massa te zijn,- in een dubbele zin van het woord! Zowel in de betekenis van een besmettelijke cultuur van onverschilligheid als in de zin van een eenzijdige ontwikkeling van onze bovenkamer. We zijn verstandige consumenten in een risicosamenleving geworden. Wie zich niet indekt tegen pech door het noodlot en zero sum games heet dom te zijn. Zo worden we niet boos op organisaties die speculeren met publieke middelen maar dichten we braaf ons pensioengat.

Toch is het verre van eenvoudig de morele rekening op te maken, zeker op wereldschaal. Waar we voor de één goed doen hebben we met dezelfde daad een ander geschaad. Toch lijkt mij inzicht in de relationele dimensie een belangrijke stap in een goede richting wanneer we wereldburger willen worden. Dat betekent niet per sé ‘moreel goed’ te zijn (want wie bepaalt dat?), maar vooral ethisch bewustzijn te ontwikkelen. Wat er op het spel staat is dat we bewust(er) hebben te worden van de morele laag van ons handelen. Te beseffen dat er in dat opzicht geen neutrale handelingen bestaan.

Zo is het geen uitgemaakte zaak in welke richting we ons als mensheid en ruimteschip aarde ontwikkelen: er is voor iedereen op elk moment van de dag opnieuw een keuze te maken!

Als hardwerkend volkje zijn we op zichzelf niet haatdragend en doen de meesten niemand bewust een vlieg kwaad. We zijn alleen slim genoeg om uit te rekenen hoe we er zelf iets beter op kunnen worden; liever iets sneller of meer graaien uit de pot dan te wachten op een eerlijk deel. Als ik het niet doe, doet iemand anders het. Zo luidt de redenering.

De grijze versus de wijze middenweg

Morele blindheid en doofheid begint bij de onverschillige houding dat je als enkeling toch geen verschil kunt maken op de grote wereldschaal van onrecht en geweld. Dan vergeten we voor het gemak dat ook slim consumentengedrag morele consequenties heeft.

Elke daad is verbonden door een relationeel web met economische, sociale, culturele en systemische vormen van geweld dan wel liefdevolle bejegening en daden van compassie.

Relationeel gezien zijn er eigenlijk steeds drie vormen van handelen: daden van liefde en compassie; daden van haat en agressie; en de vele tinten grijs van onverschilligheid daartussen.
Filosofisch gezien zijn er daarom steeds twee opties: de grijze middenweg van onverschillige verstandigheid of de wijze middenweg van ethisch handelen. Dat betekent niet automatisch moreel goed gedrag. Verschil willen maken begint met het streven naar bewustzijn hoe we met ons handelen hoe dan ook kleur geven aan relationeel, gedeeld leven: we hebben allemaal een hart dat bloeden kan, we ademen dezelfde lucht. Zo kunnen we steeds kiezen tussen een weg van liefde, door alle kinderen van moeder aarde goeds te gunnen, of door afgunst, hebzucht en agressie op een weg van haat.