IJsheiligen in mei: scharniertijd tussen voorjaar en zomer

IJsheiligen komen medio mei. Het volksgeloof wil dat we met het buiten zetten van vorstgevoelige plantjes beter wachten totdat de IJsheiligen voorbij zijn, hoewel de ervaring leert dat het ook nadien nog kan gaan vriezen. Wie deze IJsheiligen nu precies zijn en hoe ze heten is evenwel minder bekend: Mamertus (11 mei) – Pancratius (12 mei) – Servatius van Maastricht (13 mei) – Bonifatius van Tarsus (14 mei) – Sophia van Rome (15 mei): het zijn namen die verbonden zijn aan de ontwikkeling van het christelijk geloof van een minderheidsreligie in de eerste eeuw nC tot staatsgodsdienst in de 4^e eeuw. Tijdens het concilie van Nicea (in het huidige Turkije) in 325 werd een geloofsbelijdenis opgesteld dat zowel god de vader als de zoon Jezus ‘van dezelfde substantie’ zijn. Dit hield feitelijk een veroordeling in van afwijkende opvattingen, zoals bijvoorbeeld de Arianen die Jezus en de Heilige Geest als scheppingen zagen van God en dus ondergeschikt aan hem,- ook van andere groepen met afwijkende opvattingen zoals de gnostici. In 381 riep Theodosius een edict uit waarin hij verklaarde dat ‘alle volken’ zich moesten bekeren tot de christelijke algemene leer. Deze universele geloofsleer werd in dat jaar in het Concilie van Constantinopel bevestigd. Zo ontstond het katholieke geloof, een woord dat teruggaat op het Griekse woord voor ‘algemene’ leer.

Het instellen van een ‘ortho doxa’, de rechte leer, is aldus gestoeld op een machtspolitiek die afwijkende opvattingen onderdrukt en groeperingen marginaliseert die er eigen leringen op na houden op basis van eigen keuzen. Deze groepen golden als sektarisch en hun geloof als ‘heresie’: dit woord stamt van het Oudgriekse hairesis (αιρεσις) dat “keuze” of “het gekozene” betekent. Het stigmatiseert, net als de predicaten ‘heidens’ en ‘ketters’, het anders-zijn van minderheden. Door het instellen van dogma’s over ‘het ware geloof’, onderdrukking en marginalisering van ‘bijgeloof’ en afwijkende opvattingen veroverde het katholicisme in de 6^e en 7^e eeuw grote delen van Europa, zowel in een machtstrijd met de Islam als met andersdenkenden binnen het eigen rijk en christelijk geloof. Een zelfde lot trof ook later in de Middeleeuwen de vermaarde kathaarse groeperingen in Zuid Frankrijk, tegen wie Paus Innocentius III in 1209 een kruistocht afriep. Afgaande op de actuele mondiale geschiedenis zitten we nog midden in het vervolg van deze ‘middeleeuwse’ machtsstrijd: nu geloven we in onze neoliberale markt die we in naam van ‘de democratie’ vanuit ‘het westen’ in alle delen van de wereld met geweld willen vestigen. En andersom keren intolerante en machtsbeluste groeperingen van de Islam (zoals IS) zich tegen ‘het decadente westen’ en ‘christenhonden’.

Terug naar de ijsheiligen. Een bijzondere bijkomstigheid is dat in onze streken de status van de enige vrouwelijke ijsheilige Sophia omstreden is. Zij zou als martelares in 304 ten tijde van de christenvervolging onder het bewind van keizer Diocletianus zijn gedood. Als heilige Sophia wordt ze alleen in Midden-Europa vereerd, op onze kalender zal men tevergeefs naar haar naamdag zoeken. Zo was het in het alpengebied de gewoonte op 15 mei vuren te ontsteken ter ere van Sophia en ter bescherming van de gewassen tegen de vorst. Er is een ‘wilde plant’ naar haar vernoemd, die weelderig groeit in bermen en langs spoorwegen: met een gele bloem en geneeskrachtige werking (voor wondgenezing), het zogenaamde Sophiekruid (Sisymbrium sophia).

De naam Sophia is uit het Grieks afkomstig en betekent wijsheid, nog te horen in het oud-griekse φιλοσοφία ofwel wijsbegeerte, de liefde voor de wijsheid. Zoals de natuurgeneeswijze in diskrediet is geraakt, zo ook de verering van onze vrouwelijke (ijs-)heilige. Uiteindelijk geldt de inflatie ook voor waar haar naam voor staat, de eerbied voor wijsheid. Zij leidt een kommerlijk bestaan in een tijd waar het meer om de marktwaarde van informatie gaat dan om de liefde voor waarheid en waardevolle kennis ten dienste van het leven, medemenselijkheid en sociale ontwikkeling.

Uit de tijd dat Sophia nog werd vereerd bestaan er iconen, beeldhouwwerk en andersoortige afbeeldingen van de ijsheilige met haar drie dochters geloof, hoop en liefde. De allegorische verbeelding verwijst naar de waarde van wijsheid als kardinale deugd waaruit haar dochters groeien. Hoe meer we naar de wortel teruggaan van waaruit ze voortkomen, hoe meer de huidige schotten tussen het geloof, wetenschappelijke kennis en ethiek als aparte domeinen wegvallen. Met Sophia, de liefde tot wijsheid, lijken we bij een gemeenschappelijke bron uit te komen, waaruit kennis van en de wil tot het doen van het goede, beide uit voortkomen.

Sophia herinnert ons aan een oude eerbiedwaardige kunst terug te gaan naar de bron, naar de wortel waaruit de boom van kennis groeit, het vermogen het geheel te zien en de waarde van haar vruchten in te schatten. De hermeneutiek is een uit de wijsbegeerte gegroeide kunst symbolen en teksten te interpreteren door verder te kijken dan de door autoriteiten vastgestelde betekenis (dogma’s van de ‘rechte leer’, de ortho-doxa), en terug te gaan naar de oorspronkelijke betekenis (etymologie) en het levende gebruik (in andere teksten, contexten en culturen). Hermeneutiek als kunst van interpretatie en betekenisgeving is als de interesse voor een wilde bloem wier groeien en bloeien men volgt zowel in het dal als op de berg, in een gecultiveerde tuin èn langs de snelweg.

Ook geijkte symbolen – zoals het kruis (het geloof), het anker (de hoop) en de liefde (het hart) – kan men in die zin weer vloeibaar maken door het openbreken van vaste betekenissen en ruimte te maken voor andere gezichtspunten. Wanneer mensen en groepen zich gaan hechten aan ‘de orthodoxe betekenis’ van verhalen, symboliek en historische plaatsen – hun identiteit eraan ontlenen en hun leven en dood eraan verbinden – verliezen zij het vermogen vrijelijk te putten uit de bron van betekenisgeving. Vrije waarheidsvinding vraagt om het openbreken van bepalende kaders en leidt naar een tussenruimte die uitnodigt tot meervoudige gezichtspunten. Het geloof in een orthodoxe betekenis vat alternatieve visies op als heiligschennis of als een vijandelijke daad, die tegengeweld rechtvaardigt. Denk aan de kruistochten, de Beeldenstorm en de verbranding van de Deense vlag naar aanleiding van de ‘mohammed cartoons’.

De dialectiek tussen fundamentalistische tendensen en vrijzinnigheid in de geschiedenis geldt zowel voor geloofskennis als voor wetenschappelijke kennis en de ‘orthodoxie’ van EBM (Evidence Based Medicine) met de dwang van protocollen in gezondheidszorg en onderwijs. Heterodoxie en meervoudigheid gaat samen met de poging (educated guess) recht te doen aan een ander, aan een gebeurtenis of aan een waarneming, veeleer dan een claim tot alleenheerschappij, als monopolie op de ‘absolute waarheid’.

Gezien de verhitte verhoudingen in de wereld is het wijs toch die vijfde – vergeten of verzwegen – dag van de vrouwelijke ijsheilige te gedenken in naam van Sophia. Als symbool voor wijsheid roept zij op tot de kunst ons in de juiste verhouding tot waarheid te brengen. En daarover leren de oude filosofen ons dat het vooral om een liefdevol streven gaat, in het weten haar nooit volledig te kunnen bezitten. Als we met die houding luisteren naar vertelde verhalen kunnen zelfs oude orthodoxe beelden en teksten weer als nieuw gaan klinken:

De liefde is lankmoedig, de liefde is goedertieren, zij is niet afgunstig, de liefde praalt niet, zij is niet opgeblazen, zij kwetst niemands gevoel, zij zoekt zichzelf niet, zij wordt niet verbitterd, zij rekent het kwade niet toe.
Uit: Brieven van Paulus (Het nieuwe testament, I Korientiërs 13, 4-5)