Wat maakt het wandelen door een bos in dit jaargetijde tot een filosofische activiteit? Het biedt een metafoor voor de menselijke ziel!
De herfst laat met stormgeweld èn het tot goud verkleuren van de bossen haar verwoestende èn betoverende kracht zien, en het leven op aarde beleven als een spel der elementen. Het spel wordt wel omschreven als een afbakening in tijd en ruimte, waarbinnen de spelregels een ordening instellen. Het fenomeen speelruimte als ordening kent twee kanten: de ordenscheppende kant die aan de basis ligt van natuurlijke en menselijke creatieve processen èn de grensoverschrijdende zijde van wanorde, destructie en chaos. Die duistere kant kent eveneens zowel natuurlijke (overstromingen, aardbevingen, orkanen,…) als menselijke vormen, zoals geweld en oorlog.
Dat er een scheppende en duistere kant zit aan de menselijke natuur roept de vraag op of de mens in wezen goed of slecht is?!
Filosofen spreken van de menselijke natuur en kennen daar allerhande typisch menselijke kwaliteiten aan toe, zoals het denken, de taal en het geweten. Deze vermogens en de vrijheid te kiezen voor goed of kwaad, zou de mens onderscheiden van andere aardbewoners. De vraag of de mens van nature goed of slecht is, verdeelt het filosofische kamp in tweeën. De aan Rousseau toegeschreven romantische visie over de goede inborst van de mens als edele wilde staat lijnrecht tegenover de filosofie van Hobbes dat de mens de mens een wolf is …. De romantische visie leidt tot de idee dat ‘het beschavingsoffensief’, die het goede in de mens onder druk zet en vervormt, moet worden ingedamd. Daar tegenover voert het ‘realistischer’ Hobbesiaanse mensbeeld, waarin machtsmotieven en eigen belang de sterkste drijfveren vormen, tot de consequentie dat de mens met sterke hand van bovenaf in het gareel gehouden dient te worden!
Wie heeft er gelijk? Is de mens in wezen goed of slecht? Of is de mens van nature zowel goed als slecht? En is het veeleer de vraag waar de wieg staat en in welke straat iemand opgroeit, of je voor galg en rad opgroeit of een moeder theresa wordt…?
Wanneer we de ziel in de zin van de metafoor van de menselijke natuur zien op vergelijkbare wijze als een natuurlijk spel der elementen, kunnen we haar noch goed noch slecht noemen. Veeleer is ze scheppend èn destructief! Net als de natuur is dan ook de mens schepper van een tijdelijke ordening. Wereldwonderen zoals de piramiden, antieke tempels en de schone kunsten zijn gemaakt door menselijke handen. Tegelijkertijd munten mensen uit in het doorbreken van de eenmaal ingestelde (culturele, religieuze maatschappelijke, politieke, economische) orde.
Enerzijds lijkt het pijnlijke en moreel verwerpelijke of juist bevrijdende van de wanorde door destructieve, grensoverschrijdende handelingen evident! Tegelijkertijd is het opmerkelijk dat de specifieke aanduiding van hetzelfde geweld moreel tegenovergesteld is, afhankelijk van het ingenomen perspectief: bezien vanuit rebellerende of restauratieve krachten, vanuit de onderdrukten of de machthebbers… Anderzijds is het juist deze afbrekende, herordende kracht die ons ook menselijk maakt! Ze onderscheidt ons van de ‘wandelende eenden’ en andere automatisch bewegende poppen, de nouveauté in de tijd dat de Franse arts De la Metrie het boek ‘De mens een machine’ (1747) schreef. Daarin werkte hij deze mechanische metafoor uit ter verklaring van het ‘wonder’ mens.
Kenmerkend voor een machine is dat deze, geheel wilsonbekwaam, de regels van het mechaniek of de programmatuur volgt. Hannah Arendt beschreef, op basis van haar analyse van de holocaust, dat juist in het regelvolgende gedrag van burgerlijke gehoorzaamheid de angel en banaliteit van het kwaad schuilt. Het toonbeeld daarvan zag ze in de gezagsgetrouwe keurige ambtenaar Eichmann, die in het gelijknamige wereldberoemde proces na de 2e wereldoorlog veroordeeld werd voor misdrijven tegen de menselijkheid. Wanneer we het wonder van de menselijke natuur bezien vanuit de metafoor van de automaat of de computer stelt het kwaad in de wereld ons voor de vraag naar de juiste programmatuur. Inderdaad vormt de idee van een superieur ras en het ideaal van eugenetica het hart van fascistische ideologieën,- in deze tijd meer verholen, ambigue en dubbelhartig uitgedragen dan zo ‘unverfroren’ als het nazisme eertijds!
Bezien vanuit de metafoor van de menselijke natuur als een spel der elementen, is het fenomeen van immoreel menselijk handelen problematischer. De vraag lijkt onbeslisbaar of de mens goed of slecht is. 
Misschien is het dan veeleer de vraag of we dat open gezichtspunt wel aan kunnen, te leven ´voorbij goed en kwaad´, zoals Nietzsche schreef! Is het niet comfortabeler een zondebok aan te wijzen, een bevolkingsgroep maatschappelijk weg te zetten die schuldig zou zijn aan de sociale problemen? Is het niet fijner de eigen groep met dezelfde argumenten als goed te zien in de mate dat de anderen het kwaad belichamen?!
Onderzoek uw opvatting over de goede en slechte natuur van de mens en geef je op voor een spelworkshop